مقدمه
عملکرد طبیعی سیستم گردش خون
جمعبندی
سؤال‌های رایج

 

مقدمه

سیستم گردش خون، مسئول به حرکت درآوردن خون در بدن است. قلب و رگ‌ها مهم‌ترین بخش‌های سیستم گردش خون هستند. قلب، بخش مرکزی سیستم گردش خون است که با هر تپش خود، خون را از طریق شریان‌ها به تمام بافت‌ها و اندام‌های بدن می‌فرستد. سپس خون از طریق وریدها دوباره به قلب بازمی‌گردد.

سیستم گردش خون، سه نوع رگ مختلف دارد:

شریان: خون حاوی اکسیژن و مواد غذایی را از قلب به سمت اندام‌ها می‌برد.

ورید: خونی که اکسیژن و مواد غذایی آن استفاده شده را به قلب بازمی‌گرداند.

رگ‌های لنفی: سومین نوع از رگ‌ها هستند که به صورت سیستم «تصفیه» عمل می‌کنند و مایعات، پروتئین و بقایای موجود در وریدها را برمی‌دارند و کار اصلی آن‌ها فیلتر و تمیز کردن مایع پیش از بازگشتن آن به خون است.

 

عملکرد طبیعی سیستم گردش خون

در گردش خون طبیعی، خون اکسیژن‌دار از سمت چپ قلب وارد بزرگ‌ترین شریان‌های بدن می‌شود. سپس در شریان‌های کوچک و کوچک‌تر جریان پیدا می‌کند و در نهایت از طریق مویرگ‌ها با اندازه‌ی میکروسکوپی به بافت‌ها و اندام‌ها می‌رسد. نام ناحیه‌ای که در آن تبادل اکسیژن و مواد غذایی با سلول‌ها اتفاق می‌افتد، بستر مویرگی است. یعنی جایی که انتهای سیستم شریانی به ابتدای سیستم وریدی متصل می‌شود. رگ‌های خونی درون بستر مویرگی خیلی کوچک هستند و دیواره‌های بسیار نازکی دارند که امکان آزاد شدن اکسیژن و مواد غذایی (قند، چربی و غیره) را به درون بافت فراهم می‌کند. سپس خون باید از طریق وریدها به سمت راست قلب بازگردد و از آنجا وارد ریه‌ها شده و دوباره اکسیژن دریافت کند.

سیستم وریدی رگ‌های عمقی و سطحی دارد. وریدهای عمقی، رگ‌های اصلی بازگرداننده‌ی خون به قلب هستند و در میان عضلات دست و پا قرار دارند. رگ‌های سطحی، خون را از سطح  پوست جمع می‌کنند و از طریق رگ‌های ارتباط‌دهنده آن را به سیستم عمقی برمی‌گردانند. این اتفاق به کمک یک سری دریچه‌های یک‌طرفه صورت می‌گیرد.

تنظیم جریان خون در رگ‌ها و به درون بافت‌ها در کنترل مغز و سیستم عصبی و همین طور مواد شیمیایی ترشح شده از بافت‌ها است. اطراف رگ‌ها را شبکه‌ی پیچیده‌ای از اعصاب فراگرفته که به تنظیم گردش خون در شریان‌ها و وریدها کمک می‌کند. همین تنظیم است که به بافت‌ها هنگام فعالیت، خون بیشتر و هنگام استراحت، خون کمتری می‌رساند. برای مثال، رگ‌های خونی درون پوست، نقش مهمی در حفظ دمای بدن دارند. وقتی هوا سرد باشد، منقبض یا مسدود می‌شوند و خون را از پوست به مرکز بدن می‌برند تا حرارت را حفظ کنند. برعکس، وقتی هوا گرم باشد خون بیشتری را به سطح پوست می‌برند تا حرارت بیشتری از دست برود. آسیب به بافت باعث آزاد شدن موادی شیمیایی می‌شود که خود باعث افزایش یا کاهش جریان خون می‌شوند. افزایش جریان خون حتی ممکن است در تورم موضعی مانند سوختگی یا کشیدگی قوزک پا هم مشاهده شود.

دیواره‌ی وریدها به نسبت نازک است. در نتیجه می‌توانند بسته به حجم یا میزان خونی که درون آن‌ها است تغییر شکل بدهند. حجم خون، نسبی است و بستگی به میزان فشار درون ورید دارد. وقتی میزان (یا فشار) خون ورید کم باشد، دیواره‌های ورید مانند یک بادکنک خالی روی هم می‌خوابند. با افزایش حجم (فشار) خون، ورید مانند بادکنکی که باد شده بزرگ و پرخون می‌شود. اگر فشار در کل سیستم وریدی زیاد شود و وریدهای زیادی پر شوند مایع را به بافت‌ها پس می‌زنند و ایجاد ورم یا ادم می‌کنند.

برای این که خون به طور طبیعی در بدن گردش داشته باشد وجود 4 عامل لازم است.

• پمپ: یعنی قلب
• تفاوت فشار
• پمپ وریدی: یعنی عضلات
• ورید طبیعی با دریچه‌های سالم

قلب به عنوان پمپ سیستم گردش خون عمل می‌کند. خون با پمپاژ قلب وارد شریان‌ها می‌شود. فشار خون را حتی در سطح قوزک پا می‌توان با کاف فشارخون اندازه گرفت. اگر قلب در شرایطی مانند نارسایی قلبی پمپاژ خون را به خوبی انجام ندهد معمولا باعث ورم خواهد شد.

• بین پاها و سمت راست قلب که خون به آن برمی‌گردد تفاوت فشار وجود دارد. در انتهای بستر مویرگی و در تمام مسیر وریدها فشارخون خیلی کمی داریم که این فشار در قلب، باز هم کمتر است. این تفاوت فشار به خون کمک می‌کند به قلب بازگردد. وقتی دراز می‌کشید خون به راحتی می‌تواند از قسمت پرفشار در پاها به قسمت کم‌فشار یعنی قلب برگردد. اگر سمت راست قلب به دلیل بیماری قلبی یا ریوی فشار بیشتری داشته باشد اختلاف فشار معمول بین پاها و قلب به هم می‌خورد که می‌تواند باعث ایجاد ورم شود.
• پمپ وریدی – بازگشت وریدی به طور طبیعی نیاز به پمپی مشابه قلب دارد که خون را از پاها به قلب برگرداند. در پاها دو پمپ عضلانی داریم. پمپ اصلی پاها یعنی عضله‌ی ساق، مسئول اصلی ایجاد بازگشت وریدی است یعنی خونی که به قلب بازگردانده می‌شود. درون پا شبکه‌ای از وریدها وجود دارد که نقش فرعی یا ثانویه در راه‌اندازی پمپ اصلی ساق پا دارند. با هر قدم عضلات ران و ساق منقبض می‌شوند و خون را در سیستم وریدی برخلاف جهت جاذبه به سمت راست قلب به حرکت در می‌آورند. اگر به هر دلیلی مانند نداشتن تحرک یا قرارگیری پا در گچ و آتل یا بعد از سکته‌ی مغزی، پمپ عضلانی ساق درست عمل نکند، پا به دلیل کاهش بازگشت وریدی ورم می‌کند.
• در حالت طبیعی، در وریدی که دریچه‌های سالم داشته باشد مسیر یک‌طرفه برای حرکت خون برقرار است. برای بازگشت وریدی طبیعی هم نیاز به وریدی با دریچه‌های سالم است. وقتی پمپ عضله‌ی ساق منقبض می‌شود یک ستون از خون را در سیستم وریدی برخلاف جهت جاذبه به سمت بالا می‌فرستد. دریچه‌های وریدی مانند پله‌های نردبان عمل می‌کنند و از برگشت ستون خون جلوگیری می‌کنند تا زمانی که خون به قلب راست برسد و اختلاف فشار، خون را به درون قلب بکشد. در حالت طبیعی سطح داخلی ورید، صاف و یکنواخت است. اگر این سطح آسیب ببیند یا زبر شود و در ورید لخته تشکیل شود مانع از بازگشت وریدی خواهد شد. اگر وریدها به دلیل آسیب قبلی یا فرسوده شدن (نارسایی) درست کار نکنند، نمی‌توانند مانع از برگشت خون شوند و فشار درون ورید بیشتر می‌شود که به آن برگشت خون (رفلاکس) گفته می‌شود. وزن خونی که جاذبه آن را در وریدها به سمت پایین می‌کشد باعث افزایش فشار ورید می‌شود و مایع را از ورید به درون بافت‌ها می‌فرستد و ایجاد ورم یا ادم می‌کند که یکی از نشانه‌های اصلی اختلال عملکرد وریدی است.

در صورتی که هر یک از مکانیسم‌های بازگشت وریدی که در بالا توضیح داده شد مدت کوتاهی اختلال پیدا کند تورم یا نشت مایع به درون بافت ایجاد می‌شود. به طور معمول بعد از پروازهای طولانی یا بی‌حرکتی، چنین تورمی را می‌شود دید. وقتی چنین مکانیزم‌هایی به طور مزمن مختل شوند و فشار به صورت مزمن و مداوم افزایش پیدا کند می‌توان اثر آن را در پوست و بافت‌های پا به صورت تورم، تیره شدن و ضخیم شدن پوست، و حتی گاهی زخم‌شدن مشاهده کرد.

 

جمعبندی

قلب، خون را از طریق رگ‌های خونی شریانی به تمام بدن پمپ می‌کند. این خون شریانی، خون غنی از اکسیژن و غذا را به رگ‌های بسیار کوچکی به نام مویرگ‌ها می‌رساند که در تماس مستقیم با سلول‌های شما هستند. خونی که اکسیژن و مواد غذایی آن استفاده شده از طریق وریدها به قلب بازمی‌گردد. وریدها باید از نیروی قلب، نیروی عضلات پا و دریچه‌های یک‌طرفه برای حرکت دادن خون پا به سمت بالا (به‌ویژه در حالت ایستاده) و برخلاف جهت جاذبه استفاده کنند تا بازگشت وریدی اتفاق بیفتد. همچنین وریدها باید کاملا باز باشند تا شرایط را برای حرکت خون فراهم کنند. هر قسمت از این فرآیند که دچار اختلال شود، احتمال تورم پا، آسیب به پوست و تغییررنگ پوست و حتی زخم شدن پوست وجود دارد.

سؤال‌های رایج

چرا پاهایم ورم می‌کند؟
تورم پا به دلایل مختلفی ممکن است ایجاد شود. اگر اختلال وریدی عامل ایجاد تورم باشد ممکن است به دلیل افزایش فشار در ورید در اثر بیماری قلبی یا ریوی یا به دلیل اختلال عملکرد وریدها در اثر خراب شدن دریچه‌ها و برگشت خون (رفلاکس) یا بازگشت خون به درون وریدها باشد. دلایل دیگر تورم شامل بیماری کبدی، بیماری کلیوی، داروها، عدم تعادل مایعات بدن یا از دست دادن مکانیکی «پمپ عضلانی ساق پا» است. پزشک با انجام بررسی‌های آزمایشگاهی و بررسی رگ‌ها می‌تواند علت را تشخیص دهد.

اگر ورم تنها در یک پا باشد؟
تورمی که تنها در یک پا باشد به احتمال زیاد به دلیل مشکل خروج خون یا انسداد ورید است. در این حالت، برای این که مطمئن شوید دچار لخته‌ی خون در ورید عمقی (دی‌وی‌تی) نشده‌اید به پزشک مراجعه کنید.
چه چیزی باعث اختلال عملکرد ورید می‌شود
در اغلب موارد، وریدها به صورت ارثی و به دلایل ژنتیکی ممکن است خراب باشند. اگر سابقه‌ی خانوادگی واریس دارید معمولا اجتناب از آن ممکن نیست. آسیب دیدن ورید یکی از دلایل دیگر اختلال عملکرد وریدها است که ممکن است بعد از ایجاد لخته‌ی ورید عمقی اتفاق افتد. افزایش فشار درون وریدها به دلیل چاقی نیز ممکن است باعث اختلال عملکرد وریدها شود.

برای تورم پایم چه کنم؟
وقتی پزشک، دلیل تورم را تشخیص دهد می‌تواند برای رفع مشکل به شما کمک کند. در بسیاری از موارد، بالا نگه داشتن پا در شب‌ها و زمان خواب به تخلیه‌ی خون کمک می‌کند. استفاده از جوراب‌های فشاری هم ممکن است کمک‌کننده باشد. البته که اگر قلب یا ریه‌ یا سایر ارگان‌های شما مشکلی داشته باشند، پزشک باید آن‌ها را نیز در فرآیند درمان مدنظر داشته باشد.